Бала белән бәла янәшә

Алдагы гомеренә зур өметләр баглап, максатлар куеп, шуңа ирешүгә бар тырышлыгын салып укыр, гүзәл яшьлегенең тәмен-ямен белеп яшисе генә бу чорда ... үсмернең үз теләге белән дө­ньядан китүенә күңел ышанмый, акыл моны аң­лаудан баш тарта. Нәрсә мәҗбүр итә соң дәрт­лә­неп яшәр яшькә җитеп ке­нә килгән балаларны бу адымга? Мондый бәхетсезлекләрне булдырмау өчен өлкән­нәр­гә ниш­ләргә, яшүсмерләргә ничек ярдәм итә? Соңгы чорда, кызганычка каршы, үс­мерләрнең төрле кризислы хәлләргә каршы тора алу сәләте кимүе күзә­телә. Мондый хәлләр килеп туганда күп кенә яшүсмерләр тиз кызучан, күңел төшенкелегенә бирелүчән һәм сүлпәнгә әве­релүчән була. Җит­мәсә, юк-барга да үз-үзен гаепләп, үзеннән хаталар эзләү, үз уңышларын бәя­ләмәү күзәтелә. Артык дөреслек эзләү, хисчән булу организмның саклану көчен какшата. Әгәр инде әти-әниләре, якыннары белән рухи якынлык булмаса, иҗади планнар, зур хыяллар җитенкерәмәсә - тормыш тәҗрибәсе җитешмәү, башкаларга ышана-ачыла белү сыйфатлары бул­­маса - үсмер ялгызлыкка, чарасызлыкка китә, тормышны тик соры-караңгы төсләрдә генә күрә башлый. Суицид кебек авыр проблема турында сөйләшкәндә төп сәбәп барыбер гаиләгә кайтып кала. Әгәр ата-анасы аңламаса, теләктәшлек күрсәтмәсә, әлбәттә, үс­мер чордагы проблемалар бик авыр биреләчәк. Шуны онытырга ярамый: үсмер чакта баланың яшь үзенчәлекләре аның янында һәрчак киңәш бирер­дәй-аңлардай өлкән ке­ше булуны таләп итә. Без, өлкәннәр, еш кына, «и, нәрсә булган инде - балалар сүзгә килешкән, яисә начар билге алган - пүчтәк бит бу», дип уйлыйбыз. Ә бала өчен бо­лар гаять зур, әйтеп аңлата алмаслык әрнү булырга мөмкин. Чөнки әле аның авыр хәлдән чыгу, проблемаларны хәл итү өчен тормыш тәҗрибәсе юк... Нәкъ менә гаиләсе генә аны бәладән коткара, аңлата һәм үгетли ала, минемчә. Тагын да бер мөһим нәрсә - ата-ана баласында оптимистик караш тәрбияләүгә игътибар бирергә тиеш. Күбебезнең вакыты юк, эш-йорт мәшәкатьләрен­нән баш аралый алмыйбыз. Ә бала үзен борчыган проблема белән янга килсә, «гаепне үзеңнән эзлә», дип кенә җибәрәбез. Мондый очракта ба­ла белән бәла икәүдән-икәү кала: кем-кемне җиңә. Шундый мәлдә барып дәшердәй белгечләр дә, башка якыннары да булмаса, бала югалып кала. Авыр хәлдә калган баланың куркыныч, җи­ме­рүче юлга кереп китүе бар. Бу очракта бала төр­ле тынычландыручы чаралар кабул итә башларга мөмкин (наркотиклар, исерткеч эчемлекләр, психотроп чаралар). Ала­ры аңа вакытлыча гы­на проблемалардан арындырып торырга «ярдәм итә». Шулай ук бу проб­лемалы тормыштан ки­тәргә этәрүе дә бар. Без, өлкәннәр, балага тормышта авырлыкларның һәрвакыт булуын һәм һәрвакыт булачагын аң­латырга бурычлыбыз. Үзен аңлаган, изге теләктәшлекне тоеп торган ба­ла киләчәктә, һичшиксез, үзе дә авырлыкларны җи­ңәргә өйрәнәчәк. Төр­ле бала бар: кемдер үз эченә бикләнүчән, кичерешләрен тышка чыгармый. Алар, үзләренә начар мөнәсәбәткә түзә, борчулар җыела-җыела һәм... бер көнне тышка бәреп чыга. Моның ахыры бик үкенечле булырга мөмкин.

Шулай ук мәктәп тә бу проблемага җитди карарга тиеш. Укытучы баладагы үзгәрешләрне күзәтеп, кирәк чакта җылы мөнә­сәбәте белән ярдәмгә килергә бурычлы. Әгәр гел шат йөрүче үсмер кинәт үзгәрә, үз эченә бикләнә икән, укытучы кызыксынырга тиеш: бәлки, бала гаиләдә серен бүлешә алмыйдыр, бәлки, иптәшләре белән аңлашу юктыр, ә бәлки, чирләп торадыр... Әгәр чын педагог икән, укытучы беренче адымны үзе ясарга тиеш. Мондый хәл килеп туа икән, кичекмәстән белгечкә мөрәҗәгать итү кирәк. Балалар бит алар иҗади фикерләүгә бик оста һәм үзләренә игътибар бүлдерү өчен күп нәрсәгә сәләтлеләр. Тик мондый ысулны сайлаган бала аерым игътибар, хәтта белгеч белән махсус шөгыльләнү сорый. Күп бала үсмер чакта кризис кичерә. Шул чакта сезгә алар белән күб­рәк аралашырга, кырык эшне кырык якка ташлап, көн саен 10-15 минут кы­на булса серләшер вакыт табарга, баланың проблемалары белән хәбәр­дар булырга кирәк. Балалар да авыр чакта аларга ярдәмгә килер кешеләр барлыгын онытмасыннар, килеп туган проблемалар белән күзгә-күз калмыйча, бергәләп чи­шү өчен якыннары белән бүлешсеннәр иде. Аннан, авырлыкларны җиңүдә спортның һәм башка яраткан шөгыльләрнең дә ярдәме зур. Иң мөһиме - киләчәккә зур максатлар куеп, шуңа омтылу.